બનારસ /ગંગા /મણિકર્ણિકા ઘાટ

Writer : Prof.Dr. Vaibhavi Trivedi 

           : Maturi shantaben arts college 

               વારાણસીમાં ઘાટ નદીના કાંઠે પગથિયાં છે જે ગંગા નદીના કાંઠે લઈ જાય છે. શહેરમાં 88 ઘાટ છે. મોટાભાગના ઘાટ સ્નાન અને પૂજા વિધિ માટે હોય છે, જ્યારે બે ઘાટનો ઉપયોગ સ્મશાન સ્થળ તરીકે કરવામાં આવે છે. મોટાભાગના વારાણસી ઘાટનું નિર્માણ ઈસ્વીસન 1700 પછી થયું હતું, જ્યારે આ શહેર મરાઠા સામ્રાજ્યનો ભાગ હતું. ઘાટનાં સમર્થકો મરાઠા, શિંદે, હોલકર, ભોંસલે અને પેશ્વા (પેશવ) છે. ઘણા ઘાટ દંતકથાઓ અથવા પૌરાણિક કથાઓ સાથે સંકળાયેલા છે જ્યારે ઘણા ઘાટ ખાનગી માલિકીના હોય છે. ઘાટ પર ગંગા નદીમાં સવારની હોડીની સવારી મતલબ કે નૌકાવિહાર પર્યટકોનું એક આકર્ષણ છે... 

🎯  બનારસની ત્રણ વસ્તુઓ સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રખ્યાત છે.  કાશી વિશ્વનાથ મંદિર, બનારસી સાડીઓ અને મણિકર્ણિકા ઘાટ :

         ગંગાના કાંઠે આવેલ મણિકર્ણિકા ઘાટ એ ભારતનો એકમાત્ર એવો ઘાટ છે જ્યાં દિવસ અથવા રાતના 24 કલાક મૃતદેહોનો અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવે છે... હિન્દુ રિવાજો મુજબ અંતિમ સંસ્કાર દિવસ દરમિયાન જ કરવામાં આવે છે. આ કિસ્સામાં, મણિકર્ણિકા ઘાટ અલગ છે કારણ કે અહીં માત્ર દિવસમાં જ નહીં પણ રાત્રે પણ મૃતદેહો સળગાવવામાં આવે છે.

          ફક્ત બનારસ અને નજીકના વિસ્તારો જ નહીં પણ દૂર-દૂરના લોકો પણ આ ઘાટ પર તેમના પ્રિયજનોને અંતિમ વિદાય આપવા આવે છે. એટલું જ નહીં, વિદેશી ભારતીયો પણ અંતિમ ક્રિયા માટે આ ઘાટ પર પહોંચે છે... "મસાણ" હિન્દી movie ખૂબ સરસ, ડીપ અને તથ્યસભર રીતે બનાવવામાં આવી છે, જેમાં ત્યાંની આબેહૂબ રોજીંદી ક્રિયાઓને દર્શાવવામાં આવી છે... 

 📌 મણિકર્ણિકા ઘાટ અને દંતકથા :

             હિન્દુ દંતકથાઓ ટાંકીને ત્યાંના પંડિત ત્રિભુવનનાથ પાંડે કહે છે, "મણિકર્ણિકા ઘાટને મહાસ્મશાન કહેવામાં આવે છે કારણ કે ભગવાન શંકરની પત્ની પાર્વતીનો મણિરત્ન અહીં પડ્યો હતો, અહીં અગ્નિસંસ્કાર સીધા વ્યક્તિને મોક્ષ આપે છે, તેથી જ અહીં 24 મૃતદેહોને અગ્નિદાહ આપવામાં આવે છે."

 👉 આ ઘાટની ખ્યાતિ જેટલી જ બદબોઈ પણ છે :

         મુખ્ય માર્ગથી ઘાટનું અંતર લગભગ ચારસો મીટર જેટલું હશે, પરંતુ ત્યાં સુધી પહોંચવાનો માર્ગ ખૂબ જ સાંકડો છે, માંડ પાંચ ફૂટની આસપાસ છે. મણિકર્ણિકા ઘાટ સુધી પહોંચવાનો માર્ગ એટલો સાંકડો છે કે શબને વહન કરતી વખતે ઇલેક્ટ્રિક વાયરમાં સલવાઈ જવાનો સતત ભય રહે છે.

 📌 ઘાટના નામે અહીં ઘણી ઓછી જગ્યા છે. શબ એમજ ખુલ્લામાં સળગતા રહે છે.

        જે રીતે દિલ્હીના નિગમ બોધ ઘાટ ખાતે સ્મશાન માટેના પ્લેટફોર્મ બનાવવામાં આવ્યાં છે અને તેની વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવી છે, પરંતુ મણિકર્ણિકા ઘાટ પર આપાધાપીમાં બધું થાય છે, ખુલ્લા આકાશની નીચે મૃતદેહ સળગતા રહે છે... અહીં મૃતદેહોએ પણ તેમના વારાની રાહ જોવી પડે છે. દિવસમાં આશરે અઢીસો-ત્રણસો જેટલા મૃતદેહો આવે છે અને સળગતા શબ કરતાં વધારે લાશોને હરોળમાં પોતાના વારા માટે રાહ જોવી પડે છે... 

            મણિકર્ણિકા ઘાટની આજુબાજુ લાકડાં ભરેલી દુકાનોના માલિકોનું શાસન ચાલે છે, મન પડે તેટલી ઊંચી કિંમતે લાકડાનું વેચાણ કરે છે. અહીં ક્રિયા માટે આવનાર લોકોની મજબૂરી છે કે અહીંથી લાકડા ખરીદવા સિવાય તેમની પાસે બીજો કોઈ વિકલ્પ નથી. અગ્નિસંસ્કાર કરવામાં આવે છે તે સ્થળે, બાજુમાં લાશો પરથી ઉતારેલા કાપડાઓનો ઢગલો પડ્યો રહે છે.. 

 📌 પણ ઘાટ ખૂબ બદહાલ અને ગંદકી ભર્યો થઈ ગયો છે :

          અમે જ્યારે પ્રવાસે ગયા ત્યારે મારી પહેલી પ્રાથમિકતા એ હતી કે આ ઘાટ અને ત્યાં થતી રોજીંદી ક્રિયાઓને નજર સમક્ષ નિહાળી તેનાથી રુબરુ થાઉં... અદ્ભુત અનુભવ અને પૃથ્વીના વાતાવરણથી જોજન દૂર ફંગોળાઈ ગયા હોઈએ એવું ફીલ થાય... ત્યાંના સ્થાનિક સાધુઓ સાથે વાતચીત કરતાં માલુમ પડયું કે મણિકર્ણિકા ઘાટની દુર્દશા પાછળ ઘણા કારણો છે.  પહેલા આ ઘાટ સિંધિયા ઘાટ સુધી થતો હતો, પરંતુ હવે તેમાં થોડી હદે ઘટાડો કરવામાં આવ્યો છે, ત્યાં લાકડાનું વેચાણ કરનારાઓનું ગેરકાયદેસર અતિક્રમણ છે.  વહીવટીતંત્રની ઉદાસીનતાને કારણે અરાજકતા જોવા મળી રહી છે... 

           મૃતદેહોને આગ ચાંપવાનું  કાર્ય 'ડોમ રાજા' તરીકે ઓળખાતા લોકો જ કરે છે. તેમનું કામ સ્મશાન કર વસૂલવાનું છે, ડોમ વગર કોઈ લાશને આગ આપી શકાતી નથી. મૃતદેહોને અગ્નિ આપતા પહેલા, તેમને ગંગામાં સ્નાન કરાવવાની પરંપરા છે. મણિકર્ણિકા ઘાટ પર, તેમની અર્થી સાથે મૃતદેહો ગંગામાં ડુબાડવામાં આવે છે, ત્યારબાદ તેઓને પ્રતીક્ષા યાદીમાં મૂકવામાં આવે છે...

 📌 સોનાની શોધમાં :

          મણિકર્ણિકા ઘાટ પર ગંગાનું પાણી એકદમ કાળુ છે. લાશ સળગાવ્યા બાદ નદીમાં રાખ પધરાવી દેવામાં આવે છે. ત્યાં અમુક લોકો એવા જોવા મળે છે જે લોઢાના સળીયા વડે પાણીમાં વમળો ઉત્પન્ન કરતા રહે છે, અને તેમાંથી રાખને કાઢી તેને ચાળી લઈ સોનું શોધે છે... 

         મેં આ બધું જોયું અને અમુક પ્રશ્નો ત્યાંના લોકોને પૂછ્યા.. નજીકમાં ઉભેલ એક વ્યક્તિએ કહ્યું કે જે મહિલાઓના દાગીના અંતિમ સંસ્કાર પહેલાં કાઢવામાં આવતા નથી, તે રાખમાં ભસ્મ થઈ જાય છે. અને જ્યારે તે રાખ નદીમાં વહે છે, ત્યારે આ લોકો રાખ અને કોલસામાંથી સોના-ચાંદી કાઢી લે છે.

             દિવસ દરમિયાન જે રીતે કોલસા નદીમાં વહાવી દેવામાં આવે છે તે તેમાં ભરાઈ જાય છે, જેના કારણે નદી ખરાબ રીતે પ્રદૂષિત થાય છે અને અહીં આ કોલસાના પણ કરાર કરવામાં આવે છે, જેનાથી લોકો તેમના ફાયદા માટે સોના-ચાંદી કાઢતા રહે છે...

         ઘણી વખત એવું બને છે કે જ્યારે કોઈ ગરીબ વ્યક્તિનો મૃતદેહ આવે છે, ત્યારે તેને સળગતી ચિતામાં જ ગોઠવી દેવામાં આવે છે, અને પછી આ અડધા બળેલા મૃતદેહને ગંગામાં ફેંકી દેવામાં આવે છે... 

            પરંતુ આટલી અંધાધૂંધી હોવા છતાં, આ મણિકર્ણિકા ઘાટ સાથે ઘણી દંતકથાઓ સંકળાયેલ છે, માટે લોકો ફક્ત બનારસથી જ નહીં પણ બહારથી પણ આવે છે અને આ ઘાટ પર જ અંતિમ સંસ્કાર કરવા માંગે છે, જેથી મૃતાત્માને મોક્ષ મળે... 

         મણિકર્ણિકા ઘાટ પર એક દિવસ પણ એવો નથી જતો, જ્યારે 200-300 થી ઓછા મૃતદેહોનો અહીં અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવતો હોય... 

          મોટા પ્રમાણમાં પ્રવાસીઓ પણ ખુલ્લામાં ચિતા સળગાવવાની આ પ્રવૃત્તિ જોવા માટે આવે છે કારણ કે તે અજોડ અને આકર્ષક છે. જ્યારે 'રામ નામ સત્ય હૈ' કહીને શ્વેત કપડાથી લપેટાયેલા શરીરને લાવવામાં આવે ત્યારે અંતિમ સંસ્કારની પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે. પછી સ્મશાનમાં વપરાતા લાકડાની કિંમત તેના વજન અને પ્રકારનાં આધારે નક્કી કરવામાં આવે છે.  આ ઘાટ પર ઉપલબ્ધ ઘણા પ્રકારના લાકડામાંથી સૌથી વધુ મોંઘુ ચંદનનું લાકડું છે... જોકે આ ઘાટ પર ફોટોગ્રાફી અથવા વિડીયોગ્રાફીની મંજૂરી નથી, પરંતુ મોટાભાગના પ્રવાસીઓ ખાસ કરીને વિદેશી પર્યટકો બોટની યાત્રા દરમિયાન ઘાટના ફોટોગ્રાફ્સ લઈ લે છે... 

🎯 તે સ્થાન જ્યાં મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે :

            ભગવાન શિવે મણિકર્ણિકા ઘાટને અનંત શાંતિનું વરદાન આપ્યું હોવાનું કહેવાય છે. લોકો એમ પણ માને છે કે ભગવાન વિષ્ણુએ અહીં હજારો વર્ષ ભગવાન શિવની ઉપાસના કરી હતી અને પ્રાર્થના કરી હતી કે સૃષ્ટિના વિનાશ દરમિયાન પણ કાશી (અગાઉ વારાણસી તરીકે ઓળખાતા) નાશ ન થાય. શ્રી વિષ્ણુની પ્રાર્થનાથી પ્રસન્ન, ભગવાન શિવ તેમની પત્ની પાર્વતી સાથે કાશી આવ્યા અને ભગવાન વિષ્ણુની ઈચ્છા પૂરી કરી.  ત્યારથી માનવામાં આવે છે કે વારાણસીમાં અંતિમ સંસ્કાર કરવાથી વ્યક્તિ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે (એટલે ​​કે જીવન અને મૃત્યુના ચક્રથી મુક્તિ મળે છે). આથી કોઈ શંકા નથી કે આ સ્થાન હિન્દુઓમાં અંતિમ સંસ્કાર માટે સૌથી પવિત્ર માનવામાં આવે છે... 

       આ સ્થળનું નામ કેવી રીતે મહા-સ્મશાન રાખવામાં આવ્યું હતું તે સંબંધિત ઘણી ક્વીદંતી તથા વાર્તાઓ પ્રચલિત છે. કેટલાક લોકો કહે છે કે ભગવાન વિષ્ણુએ ભગવાન શિવ અને પાર્વતીના સ્નાન માટે અહીં કૂવો ખોદ્યો હતો, જેને હવે લોકો મણિકર્ણિકા કુંડ તરીકે પણ ઓળખે છે. જ્યારે શિવ આ કૂવામાં સ્નાન કરી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમનું એક કુંડળ કૂવામાં પડી ગયું હતું. ત્યારથી આ સ્થાન મણિકર્ણિકા (મણિ એટલે કે કુંડળ અને કર્ણમ એટલે કાન) ઘાટ તરીકે જાણીતું છે... 

         મણિકર્ણિકા ઘાટ પર, તમે દિવસના દરેક કલાકે અંતિમ સંસ્કારમાં બોલાતા મંત્રો સાંભળશો. શાશ્વત શાંતિ માટે અહીં મૃતદેહોના અંતિમ સંસ્કારને લીધે, આ સ્થાન હંમેશાં ધુમાડાથી ભરેલું રહે છે. આ જ કારણ છે કે મોટાભાગના આસ્થાવાનો આ ઘાટને સ્વર્ગનો દરવાજો માને છે...

      મારા અઢળક અને અટ્ટપટ્ટા સવાલોના જવાબમાં મારા નાની કહેતા કે "પાપતો ક્યારેય નષ્ટ થતું નથી, ગંગામાં જ્યારે ડૂબકી લગાવવા જઈએ ત્યારે પાપ ઝાડ પર ચઢી જાય છે. જેવા બે-પાંચ ડૂબકી લગાવીને કાંઠે પહોંચીએ એટલે તુરંત ઝાડ પરથી છલાંગ લગાવી પાપ ખભા પર ચઢી બેસે છે." 

👉©®Dr.Vaibhavi Trivedi 

👉Website : Divinity35.blogspot.com 

👉 Image courtesy : Google